نکات ایمنی در جوشکاری و برشکاری: چگونه جوشکار حرفه‌ای و ایمن باشیم؟

جوشکاری و برشکاری، مثل رقصیدن با آتش و الکتریسیته است! هیجان‌انگیز، قدرتمند و البته کمی خطرناک. اگر نکات ایمنی را رعایت نکنید، ممکن است به جای خلق یک سازه فلزی بی‌نقص، خودتان را در موقعیت‌هایی مثل شوک الکتریکی، سوختگی یا حتی انفجار ببینید. چه در جوشکاری میلگرد برای آرماتوربندی و چه در برشکاری ورق و پروفیل برای ساخت سازه‌های فلزی، رعایت اصول ایمنی اولین شرط کار حرفه‌ای است. اما نگران نباشید! با رعایت نکات ایمنی که در این مطلب جمع‌آوری کرده‌ایم، می‌توانید هم حرفه‌ای کار کنید و هم سالم بمانید. این مقاله بیش از 2000 کلمه است، پر از مثال‌های واقعی و نکات کاربردی برای جوشکاران تازه‌کار و حرفه‌ای. پس ماسک جوشکاری‌تان را آماده کنید و بیایید شروع کنیم.

چرا ایمنی در جوشکاری و برشکاری این‌قدر مهم است؟

جوشکاری فقط اتصال دو قطعه فلز نیست؛ یک فرآیند پیچیده است که با دمای بالا (تا 10,000 درجه فارنهایت در قوس الکتریکی)، گازهای سمی، اشعه‌های مضر و جریان الکتریکی سر و کار دارد. طبق آمار، در آمریکا بیش از نیم میلیون جوشکار سالانه در معرض خطرات این حرفه هستند. از سوختگی و آسیب چشمی گرفته تا خطر انفجار کپسول‌های گاز، هر لحظه ممکن است یک اشتباه کوچک به فاجعه تبدیل شود.
در ایران، این آمار به مراتب بالاتر است، چون کیفیت لوازم جوش و برش و همچنین لوازم ایمنی در سطح پایینی است و نمی‌توان آنقدر به این لوازم اعتماد کرد. در نتیجه به عنوان یک جوشکار که در ایران فعالیت دارید، باید حتما نکات ایمنی را با دقت بیشتری رعایت کنید.

خطرات اصلی جوشکاری و برشکاری

بیایید نگاهی به رایج‌ترین خطرات جوشکاری و برشکاری بیندازیم و ببینیم چطور می‌توانیم از آن‌ها دوری کنیم:

1. شوک الکتریکی

برق گرفتگی یکی از خطرناک‌ترین ریسک‌های جوشکاری است. تخلیه ناگهانی الکتریسیته می‌تواند باعث آسیب جدی یا حتی مرگ شود. تصور کنید در حال جوشکاری هستید و ناگهان حس می‌کنید انگار یک رعد و برق کوچک از بدن‌تان عبور کرده. برای جلوگیری از این موقعیت:

• تجهیزات را چک کنید: قبل از شروع کار، مطمئن شوید کابل‌ها، گیره‌های الکترود و دستگاه جوش سالم هستند. کابل‌های معیوب یا عایق‌های آسیب‌دیده را فوراً تعویض کنید.
• خشک بمانید: جوشکاری روی زمین خیس مثل دعوت کردن برق برای یک شوک حسابی است. از زیرپایی‌های عایق مثل چوب یا لاستیک خشک استفاده کنید.
• اتصال به زمین: بدنه دستگاه جوش باید به زمین متصل باشد تا جریان اضافی تخلیه شود.
• تعمیرات را به حرفه‌ای‌ها بسپارید: خودتان نقش تکنسین را بازی نکنید، مگر اینکه مدرک برق‌کاری داشته باشید. خیلی وقت‌ها استفاده نادرست از تجهیزات جوشکاری عامل اصلی برق‌گرفتگی است.

2. دود و گازهای سمی

دود جوشکاری پر از فلزات سنگین مثل سرب، منگنز و حتی گازهایی مثل مونوکسید کربن است. تنفس طولانی‌مدت این مواد می‌تواند باعث مشکلات تنفسی، سرطان یا اختلالات عصبی شود. برای در امان ماندن:

• تهویه مناسب: از فن‌های اگزوز یا هودهای مکنده برای خارج کردن دود استفاده کنید. اگر در فضای بسته مثل مخزن کار می‌کنید، تهویه موضعی حیاتی است.
• ماسک تنفسی: از ماسک‌های مخصوص با فیلتر مناسب استفاده کنید، اگر در فضای بسته مثل مخزن کار می‌کنید، تهویه موضعی حیاتی است؛ به‌خصوص وقتی روی فلزاتی با پوشش روی یا قلع کار می‌کنید. ورق‌هایی مثل ورق گالوانیزه (با پوشش روی) یا ورق روغنی (با لایه‌های نازک محافظ) هنگام برش یا جوشکاری می‌توانند گازهای مضر تولید کنند که برای سلامت تنفسی خطرناک است. بنابراین حتماً از تهویه مناسب و تجهیزات ایمنی استفاده کنید.
• هشدار به موقع: اگر احساس کردید دود آزاردهنده است، فوراً به سرپرست گزارش دهید.

هنگام جوشکاری یا برشکاری ورق گالوانیزه، ورق سیاه، ورق روغنی و میلگرد با پوشش اپوکسی، گازهای بسیار خطرناک‌تری آزاد می‌شود و نیاز به ماسک فیلتر‌دار استاندارد (P100 یا ABEK) ضروری است.

3. آتش‌سوزی و انفجار

قوس جوشکاری جرقه‌هایی تولید می‌کند که می‌توانند تا 10 متر پرتاب شوند. اگر این جرقه‌ها به مواد قابل‌اشتعال مثل روغن، چوب یا گازهای انفجاری برسند، فاجعه در راه است. برای پیشگیری:

• محیط را پاک کنید: شعاع 10 متری محل جوشکاری را از مواد قابل‌اشتعال خالی کنید.
• کپسول آتش‌نشانی: همیشه یک کپسول آتش‌نشانی در دسترس داشته باشید. اگر نبود، یک سطل شن هم می‌تواند ناجی باشد.
• نظارت بعد از کار: حداقل 30 دقیقه بعد از جوشکاری در محل بمانید تا مطمئن شوید هیچ جرقه‌ای آتش روشن نکرده.
• کپسول‌های گاز: کپسول‌های اکسیژن و استیلن را حداقل 5 متر از محل جوشکاری دور نگه دارید و با زنجیر یا تسمه مهار کنید تا نیفتند.

یک توصیه مهم: هیچ‌وقت در محیط شلوغ یا ناآشنا که نمی‌دانید چه موادی نزدیک‌تان هستند،‌ جوشکاری نکنید و دستگاه جوش را به جای امن‌تری انتقال دهید.

در کارگاه‌های ساخت اسکلت فلزی، که معمولاً حجم زیادی میلگرد، ورق و پروفیل نگهداری می‌شود، خطر آتش‌سوزی بیشتر است. بنابراین انبار مواد اولیه باید جدا از محل جوشکاری باشد.

4. آسیب‌های فیزیکی: از سوختگی تا آسیب چشمی

جوشکاری مثل یک نمایش آتش‌بازی است، با این تفاوت که جرقه‌ها و اشعه‌ها می‌توانند به پوست و چشم‌های شما آسیب بزنند. اشعه ماورای بنفش و مادون قرمز قوس الکتریکی می‌توانند باعث سوختگی پوست یا «فلاش چشم» (حسی مثل ریختن ماسه در چشم) شوند. برای محافظت:

• تجهیزات حفاظتی (PPE): از ماسک جوشکاری با شیشه مناسب (درجه تیرگی 10 یا بالاتر)، دستکش چرمی، پیش‌بند، چکمه و لباس مقاوم در برابر شعله استفاده کنید.
• محافظ گوش: سر و صدای دستگاه‌ها می‌تواند به شنوایی آسیب بزند، پس از گوش‌گیر استفاده کنید.
• پاراوان‌های حفاظتی: اگر افراد دیگری در کارگاه هستند، از پاراوان‌های 2 متری برای جلوگیری از تابش اشعه به آن‌ها استفاده کنید.
• دوری از انعکاس نور: جوشکاری در محیط‌هایی که نور در ماسک منعکس می‌شود، ممنوع!

هنگام برشکاری میلگرد (به ویژه با دستگاه فرز)، احتمال پریدن براده‌های تیز و داغ زیاد است، بنابراین استفاده از عینک محافظ و دستکش ضدبرش ضروری است.

نکات ایمنی برای تجهیزات جوشکاری

برای داشتن جوشکاری ایمن، اولین قدم بررسی تجهیزات است. قبل از شروع هر کاری، باید مطمئن شوید ابزارهایی که با آن‌ها سر و کار دارید، در شرایط مناسبی هستند. یکی از مهم‌ترین این ابزارها، دستگاه جوش است که نقش حیاتی در فرآیند دارد و رعایت نکات ایمنی برشکاری می‌تواند از بروز بسیاری از حوادث جلوگیری کند. 

دستگاه جوش: قلب عملیات 

دستگاه جوش مثل یک اسب وحشی است؛ اگر درست رامش نکنید، ممکن است شما را زمین بزند. نکات کلیدی:

• اتصال زمین: مطمئن شوید دستگاه به زمین متصل است تا از تجمع الکتریسیته جلوگیری شود.
• فاصله از اشیا: حداقل 30 سانتی‌متر بین دستگاه و دیوارها فاصله بگذارید تا تهویه مناسب داشته باشد.
• نگهداری منظم: گرد و غبار را با هوای فشرده تمیز کنید و کابل‌ها را مرتب چک کنید.
• دوری از رطوبت: دستگاه را در محیط خشک نگه دارید و از جوشکاری در باران یا روی سطوح خیس خودداری کنید.

کابل‌ها: شریان‌های جوشکاری

کابل‌های جوشکاری مثل رگ‌های بدن هستند؛ اگر آسیب ببینند، کل سیستم به خطر می‌افتد. نکات مهم:

• عایق سالم: کابل‌های فرسوده یا پاره را فوراً تعویض کنید.
• دوری از آلودگی: کابل‌ها را از روغن، گریس و آب دور نگه دارید.
• مرتب‌سازی: کابل‌های بلند را مرتب کنید تا زیر پا نمانند یا زیر چرخ وسایل نقلیه له نشوند.
• سیم‌کشی دائمی: در کارگاه‌های ثابت، به جای کابل‌های بلند، سیم‌کشی دائمی انجام دهید.

کپسول‌های گاز: بمب‌های کوچک اما خطرناک

کپسول‌های اکسیژن و استیلن دو تا از خطرناک‌ترین عناصری هستند که یک جوشکار یا برشکار با آن در ارتباط هستند؛ اگر درست مدیریت نشوند، دردسر بزرگی درست می‌کنند. نکات ایمنی:

• مهار کپسول‌ها: کپسول‌ها را با زنجیر یا تسمه به صورت عمودی ثابت کنید.
• جدا نگه داشتن: کپسول‌های اکسیژن و استیلن را در انبارهای جداگانه با دیوارهای ضدحریق نگه دارید.
• کلاهک محافظ: وقتی کپسول استفاده نمی‌شود، کلاهک محافظ را روی شیر آن بگذارید.
• دوری از شعله: کپسول‌ها را حداقل 5 متر از محل جوشکاری دور نگه دارید.
• فشار مناسب: فشار استیلن نباید از 1.5 اتمسفر بیشتر شود.
• بدون روغن: شیرآلات و اتصالات کپسول‌ها را از روغن و گریس دور نگه دارید، چون ترکیب اکسیژن و روغن مثل دعوت به انفجار است!

شیلنگ‌ها و مشعل: مسیر آتش

شیلنگ‌ها و مشعل‌ها مثل لوله‌های انتقال بنزین هستند؛ کوچک‌ترین نشتی می‌تواند فاجعه‌بار باشد. نکات ایمنی:

• بازرسی روزانه: قبل از شروع کار، شیلنگ‌ها را از نظر نشتی یا فرسودگی چک کنید.
• اتصال صحیح: شیلنگ اکسیژن را به ورودی اکسیژن و شیلنگ استیلن را به ورودی استیلن وصل کنید.
• دوری از شعله: مشعل را نزدیک کپسول‌ها یا مواد قابل‌اشتعال نگذارید.
• خاموش کردن درست: برای خاموش کردن مشعل، اول شیر استیلن و بعد شیر اکسیژن را ببندید.
• جلوگیری از برگشت شعله: از سیستم‌های جلوگیری از برگشت شعله در شیلنگ‌ها استفاده کنید.

نکات ایمنی جوشکاری برای جوشکارها و برشکارها

برای یک جوشکار یا برشکار، دانستن اصول ایمنی تنها یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی است. محیط‌های کاری در جوشکاری اغلب پرخطر هستند، و کوچک‌ترین سهل‌انگاری می‌تواند به آسیب‌های جدی منجر شود. از همین رو، قبل از هر چیزی باید به تجهیز خودتان با ابزارهای محافظتی مناسب فکر کنید.

لباس و تجهیزات حفاظتی

یک جوشکار بدون تجهیزات حفاظتی مثل شوالیه‌ای بدون زره است. چک‌لیست PPE:

1. ماسک جوشکاری: با شیشه مناسب (درجه تیرگی 10 یا بالاتر) برای محافظت از چشم‌ها در برابر اشعه.
2. دستکش چرمی: برای محافظت از دست‌ها در برابر سوختگی و جرقه.
3. پیش‌بند و لباس مقاوم: برای جلوگیری از سوختگی پوست.
4. چکمه ساق‌بلند: برای محافظت از پاها در برابر جرقه و فلز مذاب.
5. محافظ گوش: برای کاهش آسیب شنوایی ناشی از سر و صدا.
6. ماسک تنفسی: برای فیلتر کردن دود و گازهای سمی.
7. رفتار حرفه‌ای: جوشکار باهوش، جوشکار ایمن
8. آموزش مداوم: همیشه در مورد نکات ایمنی و تکنولوژی‌های جدید مطالعه کنید.
9. هشدار به دیگران: اگر افراد غیرحرفه‌ای در کارگاه هستند، با تابلو یا پاراوان آن‌ها را از خطر آگاه کنید.
10. کار در ارتفاع: در ارتفاعات بیش از 1.5 متر، از کمربند ایمنی یا نرده استفاده کنید.
11. کار در فضاهای بسته: در مخازن یا تانکرها، یک نفر را برای نظارت و کمک سریع نگه دارید.
12. تمیزی محیط: بعد از جوشکاری، ته‌الکترودها و ابزارها را جمع کنید تا کسی آسیب نبیند.3

نکات خاص برای برشکاری با شعله

برشکاری با اکسیژن و استیلن مثل جوشکاری است، اما با شعله‌ای که می‌تواند فلز را مثل کره ببرد. نکات ایمنی:

• عینک مناسب: از عینک با شیشه تیرگی 9 برای برشکاری استفاده کنید.
• روشن کردن شعله: اول شیر استیلن را باز کنید، فندک بزنید، سپس اکسیژن را اضافه کنید.
• محافظت از شیلنگ‌ها: شیلنگ‌ها را از فلز مذاب و روغن دور نگه دارید.
• برش در محیط بسته: مخازن گاز را بیرون از محیط بسته نگه دارید و فقط شیلنگ‌ها را داخل ببرید.
• دوری از بتن: برش مستقیم روی سطوح بتنی ممنوع، چون ممکن است بتن پوسته‌پوسته شود و به شما آسیب بزند.

در برشکاری ورق‌های ضخیم (بیش از ۲۰ میلی‌متر)، به‌دلیل حرارت بالاتر، احتمال برگشت شعله و تغییر مسیر برش بیشتر است؛ بنابراین کنترل فشار گاز و تمیز بودن نازل اهمیت دوچندان دارد.

توصیه‌های کلی برای ایمنی در کارگاه

• آگاهی از محیط: محل کپسول‌های آتش‌نشانی، خروجی‌های اضطراری و اعلام حریق را بشناسید.
• نظافت منظم: قطعات متحرک دستگاه‌ها را فقط وقتی خاموش هستند تمیز کنید.
• گزارش خطرات: اگر چیزی غیرعادی دیدید، فوراً به سرپرست گزارش دهید.
• ممنوعیت سیگار: در انبار کپسول‌ها، کشیدن سیگار یا روشن کردن شعله ممنوع است.
• آموزش مداوم: آیین‌نامه‌های حفاظت فنی و بهداشت کار را بخوانید و به‌روز بمانید.

جمع‌بندی: ایمنی، کلید موفقیت جوشکار

جوشکاری مثل یک بازی مهیج است؛ پر از چالش و هیجان، اما با قوانین سخت‌گیرانه. با رعایت نکات ایمنی، نه‌تنها خودتان را از خطرات شوک الکتریکی، دود سمی، آتش‌سوزی و آسیب‌های فیزیکی حفظ می‌کنید، بلکه به همکاران‌تان هم کمک می‌کنید در محیطی امن کار کنند. از تجهیزات حفاظتی مثل ماسک، دستکش و لباس مقاوم استفاده کنید، دستگاه و کابل‌ها را مرتب چک کنید، و همیشه محیط را از مواد قابل‌اشتعال پاک نگه دارید. به یاد داشته باشید: یک جوشکار ایمن، یک جوشکار حرفه‌ای است!

دسته‌بندی	موضوع	نکات ایمنی
خطرات اصلی	شوک الکتریکی	- بررسی کابل‌ها، گیره‌های الکترود و دستگاه جوش قبل از کار - جوشکاری روی زمین خشک با زیرپایی عایق (چوب یا لاستیک) - اتصال بدنه دستگاه به زمین - تعمیر دستگاه توسط تکنسین حرفه‌ای
	دود و گازهای سمی	- استفاده از تهویه موضعی (فن یا هود مکنده) - استفاده از ماسک تنفسی با فیلتر مناسب - گزارش دود آزاردهنده به سرپرست
	آتش‌سوزی و انفجار	- خالی کردن شعاع 10 متری از مواد قابل‌اشتعال - داشتن کپسول آتش‌نشانی یا سطل شن - نظارت 30 دقیقه‌ای پس از جوشکاری - دوری کپسول‌های گاز (حداقل 5 متر) از محل جوش
	آسیب‌های فیزیکی	- استفاده از ماسک جوشکاری (شیشه تیرگی 10+) - دستکش چرمی، پیش‌بند، چکمه و لباس مقاوم - استفاده از محافظ گوش - نصب پاراوان 2 متری برای حفاظت دیگران - اجتناب از جوشکاری در محیط‌های با انعکاس نور
تجهیزات جوشکاری	دستگاه جوش	- اتصال دستگاه به زمین - فاصله 30 سانتی‌متری از دیوار برای تهویه - تمیز کردن گرد و غبار با هوای فشرده - نگهداری در محیط خشک و دوری از رطوبت
	کابل‌ها	- تعویض کابل‌های فرسوده یا پاره - دوری کابل‌ها از روغن، گریس و آب - مرتب‌سازی کابل‌های بلند - استفاده از سیم‌کشی دائمی در کارگاه‌های ثابت
	کپسول‌های گاز	- مهار کپسول‌ها با زنجیر به‌صورت عمودی - نگهداری جداگانه اکسیژن و استیلن با دیوار ضدحریق - استفاده از کلاهک محافظ برای شیر کپسول - دوری 5 متری از محل جوش - تنظیم فشار استیلن زیر 1.5 اتمسفر - دوری شیرآلات از روغن و گریس
	شیلنگ‌ها و مشعل	- بازرسی روزانه شیلنگ‌ها برای نشتی - اتصال صحیح شیلنگ اکسیژن و استیلن - دوری مشعل از کپسول‌ها و مواد قابل‌اشتعال - خاموش کردن مشعل: اول استیلن، سپس اکسیژن - استفاده از سیستم جلوگیری از برگشت شعله
نکات جوشکار	لباس و تجهیزات حفاظتی	- ماسک جوشکاری با شیشه تیرگی 10+ - دستکش چرمی، پیش‌بند، چکمه ساق‌بلند - لباس مقاوم در برابر شعله - محافظ گوش برای کاهش سر و صدا - ماسک تنفسی برای دود و گاز
	رفتار حرفه‌ای	- مطالعه مستمر نکات ایمنی - هشدار به افراد غیرحرفه‌ای با تابلو یا پاراوان - استفاده از کمربند ایمنی در ارتفاعات بالای 1.5 متر - نظارت نفر دوم در مخازن - جمع‌آوری ته‌الکترودها و ابزارها
برشکاری با شعله	نکات خاص	- استفاده از عینک با تیرگی 9 - روشن کردن شعله: اول استیلن، سپس اکسیژن - محافظت شیلنگ‌ها از فلز مذاب و روغن - نگهداری مخازن گاز بیرون از محیط بسته - اجتناب از برش مستقیم روی بتن
توصیه‌های کلی	کارگاه ایمن	- شناخت محل کپسول آتش‌نشانی و خروجی‌های اضطراری - تمیز کردن قطعات متحرک فقط در حالت خاموش - گزارش خطرات به سرپرست - ممنوعیت سیگار در انبار کپسول‌ها - مطالعه آیین‌نامه‌های حفاظت فنی
جمع‌بندی	ایمنی، کلید موفقیت	- استفاده از PPE مناسب - بررسی منظم تجهیزات - پاک‌سازی محیط از مواد قابل‌اشتعال - آموزش مداوم و گزارش خطرات

اگر تجربه‌ای از جوشکاری یا نکته ایمنی خاصی دارید، در کامنت‌ها با ما به اشتراک بگذارید! همچنین برای اطلاعات بیشتر، آیین‌نامه‌های حفاظت فنی یا دوره‌های آموزشی جوشکاری را بررسی کنید. ایمنی شما، اولویت ماست!