سفری به دنیای اسرارآمیز فلزات گران‌بها و کمیاب جهانی

بازار جهانی فلزات گران‌بها و فلزات کمیاب همیشه یکی از جذاب‌ترین و پیچیده‌ترین بخش‌های اقتصاد و صنعت به شمار می‌آید. از طلا و پلاتین گرفته تا عناصر ناشناخته‌تر و رادیواکتیو، هر عنصر فلزی کمیاب در جدول تناوبی هم ارزش اقتصادی بالایی دارد و هم برای صنایع مختلف نقشی حیاتی بازی می‌کند. این فلزات در کنار کارکرد سرمایه‌گذاری و ذخیره ارزش، در توسعه فناوری‌های نوین از الکترونیک و پزشکی تا صنایع هسته‌ای و هوافضا حضور پررنگی دارند. در این مطلب با ۱۰ فلز نادر و مهم جهان آشنا می‌شوید؛ عناصری که بعضی از آن‌ها نامشان کمتر شنیده شده اما در پشت صحنه صنعت و علم، بازیگران اصلی‌اند.

مقدمه‌ای بر شگفتی‌های فلزات گران‌بها و کمیاب

در دنیای معدن‌کاری و شیمی مواد، فلزات نادر و گران‌بها جایگاهی ویژه دارند. این عناصر به دلیل ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی منحصر‌به‌فردی مانند رنگ خاص، پایداری شیمیایی، نقطه ذوب بالا و واکنش‌پذیری کنترل‌شده شناخته می‌شوند. بسیاری از آن‌ها از جمله کمیاب‌ترین فلزات جهان هستند و مقدار بسیار اندکی از آن‌ها در پوسته زمین یافت می‌شود؛ به همین دلیل، هر گرم از این عناصر گاهی ارزشی بیش از فلزات رایجی مانند فولاد یا آلومینیوم دارد.

از آنجا که این فلزات در ساخت طیف گسترده‌ای از محصولات – از تجهیزات الکترونیکی پیشرفته، جواهرات لوکس و کاتالیست‌های صنعتی گرفته تا دستگاه‌های پزشکی، سامانه‌های دفاعی و حتی فضاپیماها – استفاده می‌شوند، آشنایی با خواص و کاربردهایشان برای مهندسان، محققان و فعالان بازار فلزات اهمیت زیادی دارد. در ادامه، ضمن معرفی ۱۰ عنصر شیمیایی فلزی کمیاب در جدول تناوبی، به نقش آن‌ها در فناوری امروز و ارزش اقتصادی‌شان نیز می‌پردازیم.

در کنار شناخت فلزات نادر، آگاهی از انواع فولاد و مقاطع فولادی نیز برای فعالان صنعت ضروری است. اگر به انتخاب صحیح گرید فولاد برای پروژه‌های ساختمانی یا صنعتی علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله راهنمای جامع انتخاب فولاد مناسب برای پروژه‌های شما در وبلاگ همراه فلز را نیز مطالعه کنید.

۱. کالیفرنیوم: عنصری مصنوعی با کاربردهای رادیواکتیو

کالیفرنیوم با نماد Cf و عدد اتمی ۹۸ یک عنصر کاملاً مصنوعی و از عناصر کمیاب در جدول است که در طبیعت تقریبا به‌صورت آزاد دیده نمی‌شود. این عنصر نخستین بار در سال ۱۹۵۰ توسط گروهی از دانشمندان از جمله گلن تی. سبورگ و کاوری ایسلی در آزمایشگاه ملی لارِنس برکلی تولید شد. آن‌ها با بمباران کوریم توسط ذرات آلفا (یون‌های هلیوم-۴) موفق به سنتز این فلز شدند. نام «کالیفرنیوم» نیز به یاد دانشگاه و ایالت کالیفرنیا که محل این کشف بود انتخاب شد و امروز از آن به‌عنوان یکی از فلزات نادر و استراتژیک در صنعت هسته‌ای یاد می‌شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی:

• کالیفرنیوم فلزی جامد با رنگ نقره‌ای تا سفید است و به‌شدت رادیواکتیو محسوب می‌شود.

• نقطه ذوب: حدود ۹۰۰ درجه سانتی‌گراد

• جرم اتمی میانگین: $251 \text{ u}$

• حالت اکسیداسیون رایج: +۳

• آرایش الکترونی: $Rn \ 5f^{10} \ 7s^2$

• به علت پرتوزایی شدید، کار با این عنصر تنها در شرایط کاملاً کنترل‌شده و با تجهیزات ایمنی پیشرفته انجام می‌شود.

ایزوتوپ‌ها:

برای کالیفرنیوم تاکنون ۱۹ ایزوتوپ گزارش شده است.

• ایزوتوپ Cf-252 پایدارترین و پرکاربردترین گونه این عنصر است که نیمه‌عمری حدود $2.645$ سال دارد. این ایزوتوپ منبع قوی نوترون به‌شمار می‌آید و در رادیوگرافی صنعتی، اکتشاف نفت و گاز، برخی روش‌های پرتودرمانی سرطان و همچنین در تحقیقات هسته‌ای استفاده می‌شود.

• Cf-249 با نیمه‌عمر $351$ سال، در سنتز عناصر فوق‌سنگین مانند اوگانسون (عنصر ۱۱۸) به‌کار می‌رود و برای دانشمندان فیزیک هسته‌ای اهمیت زیادی دارد.

کاربردها، تولید و ملاحظات ایمنی کالیفرنیوم (Cf)

با وجود اینکه تولید کالیفرنیوم بسیار محدود و پرهزینه است، اما این عنصر فلزی کمیاب در جدول، به‌خصوص ایزوتوپ Cf-252، جایگاهی کلیدی در صنایع پیشرفته دارد. این ایزوتوپ به‌عنوان منبع نوترونی قابل‌حمل، در حوزه‌های زیر استفاده می‌شود:

• رادیوگرافی صنعتی برای شناسایی عیوب داخلی قطعات و جوش‌ها.
• اکتشاف نفت و گاز و تحلیل لایه‌های زیرسطحی زمین در عملیات لاگینگ چاه.
• درمان برخی سرطان‌ها در قالب براکی‌تراپی نوترونی و سامانه‌های پرتودرمانی هدفمند.
• سنتز عناصر فوق‌سنگین (Transactinides) در شتاب‌دهنده‌ها و آزمایشگاه‌های فیزیک هسته‌ای.
• به‌صورت محدود در باتری‌های هسته‌ای با طول عمر بالا (RTG) به‌عنوان منبع تولید گرما و انرژی.

چون پاسخ به پرسش «آیا کالیفرنیوم در طبیعت یافت می‌شود؟» عملاً منفی است، تولید آن تنها در راکتورهای هسته‌ای و تأسیسات تخصصی انجام می‌شود. پرتوزایی بسیار شدید، کالیفرنیوم را در گروه خطرناک‌ترین مواد رادیواکتیو قرار می‌دهد؛ تماس، استنشاق یا ورود ذرات آن به بدن می‌تواند به سرطان و آسیب‌های ژنتیکی منجر شود. بنابراین جابه‌جایی و انبارش این فلز گرانبها در صنعت هسته‌ای با سخت‌گیرانه‌ترین استانداردهای ایمنی ممکن صورت می‌گیرد.

در جمع‌بندی می‌توان گفت کالیفرنیوم یکی از کمیاب‌ترین فلزات جهان و از فلزات صنایع هسته‌ای در جدول تناوبی است که با وجود خطر بالا، نقشی استراتژیک در اکتشاف منابع، درمان سرطان و پژوهش‌های نوترونی دارد.

۲. فرانسیوم: عنصری ناپایدار و قلیایی

فرانسیوم، با نماد Fr و عدد اتمی ۸۷، از اسرارآمیزترین عناصر فلزی کمیاب در جدول است. این فلز قلیایی به‌شدت ناپایدار و رادیواکتیو است و حتی در آزمایشگاه‌ها نیز تنها در حد چند ده اتم در هر لحظه قابل مشاهده است. فرانسیوم در سال ۱۹۳۹ توسط مارگرت پِریه در انستیتو کوری پاریس کشف شد و نام آن به افتخار کشور فرانسه انتخاب گردید. این عنصر نمونه‌ای کلاسیک از فلزات بسیار ضعیف و نادر در جدول است که بیشتر ارزش تحقیقاتی دارد تا کاربرد صنعتی.

ویژگی‌ها و رفتار شیمیایی فرانسیوم

از نظر نظری، فرانسیوم فلزی نرم و نقره‌ای–سفید است، اما به سبب پرتوزایی شدید، امکان نگهداری آن به صورت توده فلزی وجود ندارد. تمام نمونه‌های تولیدشده در مدت کوتاهی واپاشی می‌شوند. برخی ویژگی‌های مهم آن عبارت‌اند از:

• نقطه ذوب تخمینی: حدود ۲۷ درجه سانتی‌گراد
• جرم اتمی نسبی: حدود ۲۲۳
• حالت اکسیداسیون غالب: +۱
• آرایش الکترونی: Rn 7s¹

رفتار فرانسیوم شبیه سایر فلزات قلیایی مانند سزیم است؛ یعنی با آب و رطوبت بسیار سریع واکنش می‌دهد. با این تفاوت که به دلیل نیمه‌عمر کوتاه، واکنش‌ها معمولاً به‌صورت غیرمستقیم و در محیط‌های آزمایشگاهی ویژه بررسی می‌شود.

ایزوتوپ‌ها و پایداری بسیار پایین

برای فرانسیوم تاکنون ۲۳ ایزوتوپ شناسایی شده که هیچ‌یک پایدار نیست. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

Fr-223 با نیمه‌عمر ۲۱.۸ دقیقه که پایدارترین ایزوتوپ این عنصر محسوب می‌شود.

Fr-221 با نیمه‌عمر حدود ۴.۸ دقیقه که در برخی مطالعات پزشکی هسته‌ای و بررسی عملکرد قلب مورد توجه قرار گرفته است.

این نیمه‌عمرهای بسیار کوتاه باعث می‌شود در هر زمان تنها مقدار بسیار ناچیزی از فرانسیوم در دسترس باشد؛ به همین دلیل، از نظر اقتصادی در گروه کمیاب‌ترین عناصر جهان قرار می‌گیرد.

به علت رادیواکتیویته بالا و نیمه‌عمر کوتاه، فرانسیوم کاربرد صنعتی مشخصی ندارد و بیشتر در دو حوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد: نخست، در پزشکی هسته‌ای به عنوان ردیاب رادیواکتیو برای برخی بررسی‌های تخصصی عملکرد قلب؛ دوم، در تحقیقات بنیادی فیزیک اتمی برای مطالعه ساختار هسته‌ای و رفتار فلزات قلیایی سنگین. تولید این عنصر در راکتورهای هسته‌ای و شتاب‌دهنده‌ها انجام می‌شود و مقدار آن چنان اندک است که از نظر تجاری قابل عرضه نیست. تمام ایزوتوپ‌های فرانسیوم خطرناک و سرطان‌زا هستند و کار با آن‌ها فقط در آزمایشگاه‌های مجهز و با رعایت کامل اصول ایمنی مجاز است.

۳. استاتین: عنصری ناپایدار و رادیواکتیو

استاتین با نماد At و عدد اتمی ۸۵، یک عنصر هالوژن بسیار کمیاب و ناپایدار است که در رده فلزات و نافلزات مرزی قرار می‌گیرد و از نظر ویژگی‌ها حالتی میان فلزی و غیرفلزی دارد. این عنصر در سال ۱۹۴۰ توسط داله کورسون و کارل مک‌کنزی در دانشگاه ایلینوی با بمباران بیسموت-۲۰۹ توسط ذرات آلفا تولید شد. نام «استاتین» از واژه یونانی به‌معنای «ناپایدار» گرفته شده که به‌خوبی ماهیت این عنصر فلزی کمیاب در جدول را توصیف می‌کند.

خواص فیزیکی و شیمیایی

• ظاهر: ماده‌ای رادیواکتیو با رنگ تیره و بسیار ناپایدار
• نقطه ذوب تخمینی: حدود ۳۰۲ درجه سانتی‌گراد
• جرم اتمی متوسط: نزدیک به 210 u
• حالات اکسیداسیون متنوع: ⁺۱، ⁺۳، ⁺۵ و گاهی ‎-۱ در ترکیبات شبه‌هالوژنی
• آرایش الکترونی: Rn 7s² 7p⁵

به دلیل واپاشی بسیار سریع، استاتین هرگز به‌صورت توده قابل لمس ذخیره نمی‌شود و تنها در مقیاس اتمی و در محیط‌های کنترل‌شده آزمایشگاهی وجود دارد.

ایزوتوپ‌ها:

استاتین بیش از ۳۰ ایزوتوپ شناخته‌شده دارد که همگی پرتوزا هستند. مهم‌ترین آن‌ها:

• At-210 با نیمه‌عمر حدود ۸.۳ ساعت، پایدارترین ایزوتوپ این عنصر است.
• At-211 با نیمه‌عمر ۷.۲ دقیقه که به دلیل تابش آلفای قوی، در پزشکی هسته‌ای برای درمان هدفمند برخی تومورهای مغزی و سرطان‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.

با وجود ناپایداری، استاتین به‌طور محدود در دو حوزه اصلی کاربرد دارد: نخست در پزشکی هسته‌ای، جایی که این فلز نادر به عنوان منبع تابش آلفا در روش‌های درمانی هدفمند مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ دوم در تحقیقات بنیادی برای مطالعه رفتار هالوژن‌های سنگین و ساختار هسته‌ای. قیمت عنصر استاتین عملاً قابل محاسبه نیست، زیرا تولید آن در مقیاس صنعتی انجام نمی‌شود و تنها در مقدار ناچیز و در راکتورهای تحقیقاتی تولید می‌گردد.

استاتین تنها در حجم بسیار کم و عمدتاً در راکتورهای هسته‌ای سنتز می‌شود و به دلیل پرتوزایی بالا، در گروه خطرناک‌ترین عناصر رادیواکتیو قرار می‌گیرد. تماس مستقیم با این عنصر، استنشاق یا بلع آن می‌تواند احتمال بروز سرطان و آسیب جدی به بافت‌ها را افزایش دهد؛ بنابراین، مانند بسیاری از فلزات کمیاب در ایران و جهان، کار با استاتین صرفاً در مراکز تخصصی و تحت نظارت دقیق انجام می‌شود.

۴. پلوتونیوم: عنصری پرتوزا و اکتینید

پلوتونیوم با نماد Pu و عدد اتمی ۹۴ از مهم‌ترین عناصر ردیف اکتینیدها و یکی از فلزات گرانبها در صنعت هسته‌ای است. این عنصر در سال ۱۹۴۰ توسط گلن سیبورگ و همکارانش در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، با بمباران اورانیوم-۲۳۸ توسط دوتریوم کشف شد. نام آن مانند چند عنصر مجاورش از نام سیارات منظومه شمسی اقتباس شده و به سیاره پلوتو اشاره دارد.

خواص فیزیکی و شیمیایی

• فلزی جامد با رنگ نقره‌ای متمایل به خاکستری که در هوا به‌تدریج تیره می‌شود.

• نقطه ذوب: حدود ۶۴۰ درجه سانتی‌گراد

• جرم اتمی میانگین: 244 u

• حالات اکسیداسیون متداول: ⁺۳، ⁺۴، ⁺۵ و ⁺۶

• آرایش الکترونی: Rn 5f⁶ 7s²

پلوتونیوم به دلیل ساختار الکترونی پیچیده، فازهای بلوری مختلفی دارد و رفتار مکانیکی آن به‌شدت به دما و نوع آلیاژ وابسته است. این عنصر در کنار اورانیوم، از مهم‌ترین فلزات مورد استفاده در سوخت هسته‌ای و سلاح‌های اتمی به‌شمار می‌آید.

ایزوتوپ‌ها

تاکنون حدود ۲۰ ایزوتوپ برای پلوتونیوم شناسایی شده است که برخی از آن‌ها نقش کلیدی در فناوری هسته‌ای دارند:

• Pu-239 مهم‌ترین ایزوتوپ این عنصر با نیمه‌عمری نزدیک به ۲۴٬۱۱۰ سال است. این ایزوتوپ به‌عنوان سوخت در برخی راکتورهای هسته‌ای و در ساخت سلاح‌های هسته‌ای کاربرد اصلی دارد.

• Pu-240 با نیمه‌عمر حدود ۶.۵۶۳ سال، معمولاً به‌صورت ناخواسته در کنار Pu-239 تولید می‌شود و درصد حضور آن کیفیت سوخت هسته‌ای و کارایی سلاح را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

پلوتونیوم از کمیاب‌ترین فلزات جهان در طبیعت است و عمدتاً به‌صورت مصنوعی از تابش نوترونی اورانیوم-۲۳۸ در راکتورها به دست می‌آید. این عنصر در ساخت بمب‌های هسته‌ای، برخی راکتورهای سریع، و ژنراتورهای رادیوایزوتوپی که برای تأمین انرژی فضاپیماها استفاده می‌شوند، نقشی اساسی دارد. در عین حال، سمی بودن شدید و پرتوزایی بالا باعث شده پلوتونیوم در رده خطرناک‌ترین عناصر شیمیایی فلزی کمیاب در جدول قرار گیرد. ورود حتی ذرات ریز آن به بدن می‌تواند موجب سرطان و آسیب جدی به اندام‌ها شود؛ بنابراین، جابه‌جایی و ذخیره این فلز گران‌بها فقط در تأسیسات تخصصی و با نظارت بین‌المللی انجام می‌شود.

۵. تکنسیوم: عنصری مصنوعی و ناپایدار

تکنسیوم (Tc) نخستین عنصر مصنوعی جدول تناوبی و نمونه‌ای از فلزات نادر است که در طبیعت به‌سختی یافت می‌شود. این عنصر رادیواکتیو با عدد اتمی ۴۳ در سال ۱۹۳۷ توسط کارلو پریر و امیلیو سگره در دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، و از طریق بمباران مولیبدن با دوتریوم کشف شد. نام آن از واژه یونانی «تکنتوس» به معنای ساخته‌شده یا مصنوعی گرفته شده است.

تکنسیوم فلزی جامد با رنگ خاکستری–نقره‌ای و ناپایدار است. نقطه ذوب آن حدود ۲۱۷۲ درجه سانتی‌گراد و جرم اتمی میانگینش ۹۸ است. این عنصر می‌تواند حالات اکسیداسیون مختلفی از +۱ تا +۷ داشته باشد و آرایش الکترونی آن به‌صورت Kr 4d⁵ 5s² است؛ ویژگی‌هایی که آن را برای مطالعات شیمیایی و هسته‌ای بسیار جالب می‌کند.

تاکنون ۲۹ ایزوتوپ از تکنسیوم شناسایی شده است. پایدارترین آن Tc-99 با نیمه‌عمر ۲.۱۱ میلیون سال است که در پزشکی هسته‌ای برای تصویربرداری از اندام‌هایی مانند قلب و استخوان‌ها به‌طور گسترده به کار می‌رود. ایزوتوپ Tc-97m با نیمه‌عمر ۹۰.۱ ساعت نیز در تصویربرداری‌های تخصصی مغز و قلب کاربرد دارد.

بخش عمده‌ای از مصرف تکنسیوم در پزشکی هسته‌ای است؛ جایی که ترکیبات این عنصر برای تولید رادیوداروها و تصویربرداری دقیق از بافت‌ها استفاده می‌شود. در صنعت نیز از برخی ایزوتوپ‌ها برای ردیابی خوردگی در سیستم‌های لوله‌کشی و بررسی ساختار قطعات فلزی بهره گرفته می‌شود. تکنسیوم عمدتاً در راکتورهای هسته‌ای و به‌عنوان محصول شکافت اورانیوم-۲۳۵ تولید می‌گردد و به‌دلیل رادیواکتیویته، جزء فلزات ضعیف و نادر در جدول محسوب می‌شود که کار با آن نیازمند پروتکل‌های ایمنی سخت‌گیرانه است.

۶. رنیوم: عنصری نادر و نسوز

رنیوم (Re) از کمیاب‌ترین فلزات جهان و یکی از فلزات نسوز است که عدد اتمی ۷۵ را در جدول تناوبی به خود اختصاص داده است. این عنصر در سال ۱۹۲۵ توسط ایدا و والتر نوداک و کارل فریدریش فون هِوِسی در برلین شناسایی شد. آن‌ها با تحلیل طیف اشعه ایکس فلزات سنگین، وجود این عنصر جدید را کشف کردند. نام رنیوم از رودخانه راین در اروپا گرفته شده و امروز به عنوان فلزی با نقطه ذوب بسیار بالا شناخته می‌شود.

خواص فیزیکی و شیمیایی:

رنیوم فلزی جامد، نقره‌ای و بسیار سخت است که در برابر حرارت و سایش مقاومت فوق‌العاده‌ای دارد.

• نقطه ذوب: حدود ۳۱۸۰ درجه سانتی‌گراد
• جرم اتمی: ۱۸۶.۲ u
• حالات اکسیداسیون: از ‎-۱ تا ‎+۷
• آرایش الکترونی: Rn 5f¹⁴ 6d⁵ 7s²

ایزوتوپ‌ها:

• برای رنیوم ۳۴ ایزوتوپ شناخته شده است.
• Re-185 با نیمه‌عمر تقریبی ۴۷.۶ میلیارد سال، عملاً پایدار محسوب می‌شود.
• Re-187 با نیمه‌عمر نزدیک به ۴۳.۵ میلیارد سال، در زمین‌شناسی برای سن‌سنجی سنگ‌ها و مواد معدنی به کار می‌رود.

کاربردها:

رنیوم به دلیل تحمل حرارت بالا، در آلیاژسازی فلزات مقاوم برای موتورهای جت، پره‌های توربین گازی و قطعات هوافضا به کار می‌رود. همچنین در برخی کاتالیست‌های صنعت نفت و گاز و در پزشکی برای تولید رادیوداروهای مرتبط با درمان سرطان از ایزوتوپ‌های آن استفاده می‌شود. به‌طور کلی، این فلز گران‌بها در گروه فلزات کمیاب و استراتژیک قرار دارد.

تولید و فراوانی:

رنیوم در پوسته زمین فراوانی بسیار کمی دارد و معمولاً به عنوان محصول جانبی در فرآیند استخراج مس و مولیبدن به دست می‌آید؛ به همین دلیل، از نظر اقتصادی در رده فلزات نادر و ارزشمند قرار می‌گیرد.

خطرات و ایمنی:

ترکیبات رنیوم در صورت استنشاق یا تماس طولانی‌مدت می‌توانند برای پوست و سیستم تنفسی محرک باشند؛ بنابراین، استفاده از آن در محیط‌های صنعتی باید تحت نظارت و با وسایل حفاظتی مناسب انجام شود.

۷. ایریدیوم: عنصری سخت و مقاوم در برابر خوردگی

ایریدیوم (Ir) با عدد اتمی ۷۷ یکی از سخت‌ترین و مقاوم‌ترین فلزات در برابر خوردگی است و در فهرست کمیاب‌ترین فلزات جهان جای می‌گیرد. این عنصر در سال ۱۸۰۳ معرفی شد و نام آن از «ایریس» الهه رنگین‌کمان در اسطوره‌های یونان گرفته شده، چون ترکیباتش رنگ‌های متنوعی ایجاد می‌کنند. ایریدیوم فلزی جامد، سفید–نقره‌ای و بسیار چگال است که در شرایط معمولی تقریباً هیچ واکنش شیمیایی نشان نمی‌دهد.

نقطه ذوب ایریدیوم حدود ۲۴۶۶ درجه سانتی‌گراد و جرم اتمی آن ۱۹۲.۲ است. این فلز در حالات اکسیداسیون +۱ تا +۶ پایدار می‌ماند. از میان ۳۴ ایزوتوپ، Ir-191 با نیمه‌عمر بسیار طولانی (ده‌ها تریلیون سال) پایدارترین و Ir-193 با نیمه‌عمر ۷۴.۲ روز در پزشکی هسته‌ای و پرتودرمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

به‌دلیل سختی بالا و مقاومت در برابر خوردگی، ایریدیوم در ساخت الکترودهای شمع جرقه‌زن، آلیاژهای مقاوم برای نوک قلم‌ها و ابزار دقیق، ساعت‌های لوکس، برخی تجهیزات پزشکی و بوته‌های آزمایشگاهی نسوز به کار می‌رود. همچنین در ایمپلنت‌های دندانی و بعضی پروتزها به‌دلیل سازگاری قابل قبول با بدن انسان استفاده می‌شود.

ایریدیوم به علت فراوانی بسیار کم، در زمره فلزات کمیاب در ایران و سایر نقاط جهان قرار دارد و غالباً به عنوان محصول جانبی استخراج نیکل و مس به دست می‌آید. این عنصر به دلیل مقاومت شیمیایی بالا، در ساخت برخی ورق‌های فلزی تخصصی و تجهیزات پزشکی نقش مهمی دارد. اگر به قیمت ورق‌های فولادی مانند ورق سیاه علاقه‌مند هستید، می‌توانید برای اطلاع از قیمت ورق سیاه به بخش محصولات همراه فلز مراجعه کنید.

۸. اسمیوم: عنصری سخت و سنگین

اسمیوم (Os) با عدد اتمی ۷۶ یکی دیگر از فلزات فوق‌العاده سنگین و سخت جدول تناوبی است و به‌عنوان یکی از متراکم‌ترین عناصر شناخته می‌شود. این فلز در سال ۱۸۰۳ کشف شد و نام آن از واژه یونانی «اُسما» به معنی بو گرفته شده، زیرا برخی اکسیدهای آن بوی تند و مشخصی دارند.

خواص فیزیکی و شیمیایی:

اسمیوم فلزی جامد با رنگ خاکستری مایل به آبی است که سختی و چگالی بسیار بالایی دارد.

• نقطه ذوب: حدود ۳۰۴۵ درجه سانتی‌گراد
• جرم اتمی: ۱۹۰.۲ u
• حالات اکسیداسیون: از +۱ تا +۸
• آرایش الکترونی: Rn 5f¹⁴ 6d⁶ 7s²

ایزوتوپ‌ها:

برای اسمیوم ۲۷ ایزوتوپ شناخته شده است.

Os-189 با نیمه‌عمر ۱۵.۱ تریلیون سال تقریباً پایدار است.

Os-191 نیمه‌عمر ۱۵.۴ روز دارد و در برخی کاربردهای پزشکی هسته‌ای استفاده می‌شود.

کاربردها:

• ساخت نوک قلم‌ها، سوزن‌های بسیار ظریف و سوزن گرامافون به‌دلیل سختی و مقاومت بالا.
• الکترودهای مقاوم در برابر خوردگی برای محیط‌های شیمیایی سخت.
• تجهیزات آزمایشگاهی و قطعاتی که باید در دمای بالا و شرایط سخت کار کنند.
• برخی ایمپلنت‌های دندانی و پروتزهای مفصلی به‌عنوان جزء آلیاژی.

تولید و فراوانی:
اسمیوم در پوسته زمین بسیار کمیاب است و مانند بسیاری از فلزات نادر، هنگام فرآوری سنگ‌های نیکل و مس به عنوان محصول جانبی استخراج می‌شود.

خطرات و ایمنی:
برخی از ترکیبات اسمیوم، به‌خصوص تترااکسید اسمیوم، بسیار سمی و محرک دستگاه تنفسی هستند. به‌همین دلیل، کار با این فلز و ترکیباتش باید با تجهیزات حفاظتی کامل و در محیط‌های تهویه‌شده انجام شود.

نکات مهم:

اسمیوم یکی از سخت‌ترین و متراکم‌ترین فلزات شناخته‌شده است.

به دلیل نقطه ذوب و مقاومت بالا، در تولید قطعات مقاوم به حرارت مانند بوته‌های آزمایشگاهی کاربرد جدی دارد.

۹. پلاتین: عنصری نجیب و با ارزش

پلاتین (Pt) با عدد اتمی ۷۸، از معروف‌ترین فلزات گرانبها در جدول و یکی از زیباترین عناصر جهان از نظر ظاهری است. جستجوگران اسپانیایی در قرن شانزدهم هنگام استخراج طلا در آمریکای جنوبی با این فلز روبه‌رو شدند و به دلیل شباهت ظاهری به نقره، آن را «Platina» یا نقره کوچک نامیدند.

پلاتین فلزی نرم، چکش‌خوار و نقره‌ای–سفید است که مقاومت استثنایی در برابر خوردگی دارد. نقطه ذوب آن حدود ۱۷۶۸ درجه سانتی‌گراد و جرم اتمی‌اش ۱۹۵ است. این فلز می‌تواند حالات اکسیداسیون گوناگونی از +۱ تا +۶ داشته باشد و آرایش الکترونی آن Rn 5f¹⁴ 6d⁹ 7s¹ است.

پلاتین ۲۷ ایزوتوپ شناخته‌شده دارد. Pt-195 با نیمه‌عمر ۶۸.۷ میلیون سال از پایدارترین آن‌ها است و Pt-193 با نیمه‌عمر ۳.۲۵ روز در پزشکی هسته‌ای برای برخی کاربردهای تشخیصی و درمانی استفاده می‌شود.

پلاتین یکی از مهم‌ترین فلزات گرانبها در صنعت جواهرات است و به دلیل درخشندگی و مقاومت در برابر کدر شدن، ارزش زیادی نزد طلاسازان دارد. این فلز در صنعت خودرو و شیمی نیز به عنوان کاتالیزور در مبدل‌های کاتالیستی و واکنش‌های شیمیایی استفاده می‌شود. در پزشکی، پلاتین در ساخت ایمپلنت‌های دندانی، ابزار جراحی و الکترودهای قلبی به‌کار می‌رود. به‌سبب همین کاربردها، پلاتین در بازار جهانی به‌عنوان یکی از فلزات کمیاب و استراتژیک معامله می‌شود.

پلاتین در پوسته زمین فراوانی کمی دارد و عمدتاً در حین استخراج نیکل و مس به دست می‌آید. برخی ترکیبات آن می‌توانند حساسیت پوستی یا مشکلات تنفسی ایجاد کنند، بنابراین رعایت نکات ایمنی هنگام کار با این فلز ضروری است.

در مجموع، پلاتین نمونه‌ای از فلزات نادر و گران‌قیمت است که هم در جواهرسازی و هم در صنایع پیشرفته، جایگاهی بی‌بدیل دارد و در کنار طلا و رودیوم از پربها‌ترین فلزات روز دنیا به‌شمار می‌آید.

۱۰. طلا: عنصری درخشان و با ارزش

طلا (Au) با عدد اتمی ۷۹، احتمالاً شناخته‌شده‌ترین فلز گرانبها در جدول است که از هزاران سال پیش در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف برای ساخت زیورآلات، سکه و اشیای ارزشمند استفاده شده است. این فلز زرد و درخشان، نرم و چکش‌خوار است و مقاومت بالایی در برابر خوردگی و اکسید شدن دارد؛ به همین دلیل، به‌عنوان «فلز زرین و گران‌قیمت» شناخته می‌شود.

نقطه ذوب طلا ۱۰۶۴ درجه سانتی‌گراد و جرم اتمی آن 196.97 u است. این عنصر معمولاً در حالات اکسیداسیون +۱ و +۳ حضور دارد و رسانایی الکتریکی و گرمایی بسیار خوبی دارد؛ ویژگی‌هایی که آن را برای کاربردهای الکترونیکی نیز مناسب کرده است.

طلا ۱۹ ایزوتوپ شناخته‌شده دارد که در میان آن‌ها Au-197 پایدارترین است و در طبیعت غالباً همین ایزوتوپ یافت می‌شود. Au-198 با نیمه‌عمر ۲.۷ روز در پزشکی هسته‌ای برای برخی درمان‌ها و مطالعات ردیابی به کار می‌رود.

کاربردهای اصلی طلا شامل

• ساخت جواهرات و زیورآلات به دلیل زیبایی، درخشندگی و دوام بالا؛
• سرمایه‌گذاری و ذخیره ارزش در قالب شمش و سکه؛
• کاربرد در الکترونیک و اتصالات ظریف به‌واسطه رسانایی و پایداری عالی؛
• استفاده در دندانپزشکی و برخی درمان‌های پزشکی به صورت آلیاژهای ویژه.

طلا در پوسته زمین نسبتاً کمیاب است و از طریق عملیات معدن‌کاری و فرآوری سنگ‌های معدنی استخراج می‌شود. این عنصر عموماً غیرسمی است، اما برخی افراد ممکن است نسبت به آلیاژهای حاوی طلا حساسیت پوستی نشان دهند.

در مجموع، طلا در کنار سایر فلزات کمیاب و فلزات نادر، یکی از گران‌ترین عناصر دنیا است که هم بُعد اقتصادی و هم بُعد فرهنگی و تاریخی آن، جایگاه ویژه‌ای برایش ایجاد کرده است.

در ادامه، یک جدول مقایسه‌ای از ۱۰ فلز گران‌بها و کمیاب در جهان مشاهده می‌کنید که ویژگی‌هایی نظیر کمیابی نسبی، کاربردهای اصلی، نقطه ذوب و رنگ را نشان می‌دهد. این جدول برای کسانی که به دنبال شناخت سریع فلزات کمیاب در جدول تناوبی هستند، مرجع مناسبی است:

ردیف	نام فلز	نماد شیمیایی	کمیابی (نسبی)	کاربرد اصلی	نقطه ذوب (°C)	رنگ
1	رودیوم	Rh	بسیار کمیاب	کاتالیست خودرو، جواهرات	1964	نقره‌ای روشن
2	پلاتین	Pt	بسیار کمیاب	خودرو، جواهرات، پزشکی	1768	سفید-نقره‌ای
3	پالادیوم	Pd	کمیاب	کاتالیزور، الکترونیک، دندان‌پزشکی	1555	سفید نقره‌ای
4	طلا	Au	نسبتاً کمیاب	جواهرات، ذخیره ارزش، الکترونیک	1064	زرد فلزی
5	رنیوم	Re	بسیار کمیاب	موتورهای جت، آلیاژها	3186	نقره‌ای
6	ایریدیوم	Ir	بسیار کمیاب	الکترود، کاتالیزور، ساعت‌های لوکس	2446	نقره‌ای سفید
7	اسمیم	Os	بسیار کمیاب	ابزار علمی، الکترودها	3045	نقره‌ای مایل به آبی
8	روتنیم	Ru	کمیاب	الکترونیک، آلیاژهای مقاوم	2334	سفید فلزی
9	تانتالوم	Ta	کمیاب	تجهیزات پزشکی، خازن‌ها	3017	خاکستری آبی
10	لوتسیوم	Lu	نادرترین عنصر لانتانید	پزشکی هسته‌ای، کاتالیزورها	1663	نقره‌ای درخشان

کاربردها و ارزش اقتصادی این فلزات

فلزات گرانبها و فلزات کمیاب، از زیباترین و ارزشمندترین عناصر جهان به‌شمار می‌آیند. این عناصر تنها به‌خاطر جلوه بصری یا کمیابی‌شان محبوب نیستند، بلکه به دلیل نقشی که در فناوری‌های پیشرفته، صنایع دفاعی، پزشکی نوین و اقتصاد جهانی دارند، اهمیت استراتژیک پیدا کرده‌اند. طلا برای قرن‌ها نماد ثروت و «فلز گرانبها در جدول» بوده و هنوز هم به‌عنوان پناهگاه امن سرمایه‌گذاری مطرح است.

در سوی دیگر، فلزاتی مانند پلاتین، رنیوم، ایریدیوم و اسمیوم در موتورهای جت، سامانه‌های الکترونیکی، صنایع شیمیایی و تجهیزات دقیق آزمایشگاهی استفاده می‌شوند. بسیاری از این عناصر فلزی کمیاب در جدول، پایه توسعه فناوری‌های نوین مانند خودروهای کم‌مصرف، پزشکی هسته‌ای، فضانوردی و انرژی‌های نو هستند. به همین دلیل، شناخت فلزات نادر و کمیاب‌ترین فلز دنیا برای فعالان بازار معدن و سرمایه‌گذاران اهمیت زیادی دارد و می‌تواند دید بهتری نسبت به آینده بازار فلزات به آن‌ها بدهد.

در کنار این فلزات ارزشمند، نباید از چالش‌های مربوط به خوردگی و زنگ‌زدگی فلزات رایج مانند آهن غافل شد. اکسید شدن آهن می‌تواند عمر سازه‌ها و مقاطع فولادی را کاهش دهد و هزینه‌های تعمیر و نگهداری را بالا ببرد. برای آشنایی با روش‌های عملی کاهش خوردگی و راهکارهای جلوگیری از زنگ‌زدگی، پیشنهاد می‌کنیم مقاله ۹ راه برای جلوگیری از زنگ زدن مقاطع آهنی چیست؟ را در وبلاگ همراه فلز مطالعه کنید.

در این مطلب با ۱۰ نمونه از فلزات گرانبها، کمیاب‌ترین فلزات جهان و برخی عناصر نادر جدول تناوبی آشنا شدیم؛ از کالیفرنیوم و پلوتونیوم که در صنایع هسته‌ای نقش دارند، تا طلا و پلاتین که در جواهرات و ذخایر ارزی به کار می‌روند. برخی از این عناصر، مانند اسمیوم و رنیوم، فلزات خاکستری و بسیار سختی هستند که در آلیاژهای خاص استفاده می‌شوند؛ برخی دیگر مانند طلا و رودیوم، ظاهر درخشان‌تری دارند و به عنوان زیباترین و گران‌ترین عناصر دنیا شناخته می‌شوند. در نهایت، مدیریت مسئولانه منابع معدنی، استخراج بهینه و بازیافت این فلزات کمیاب، یکی از چالش‌های مهم توسعه پایدار در قرن بیست‌ویکم است.